Türkiye’nin İsrail’le ticarete getirdiği sürpriz yasak her iki ülkedeki Yahudileri de etkiliyor

İstanbul (JTA) – Aylardır kötüleşen ilişkilere ve giderek artan düşmanca söylemlere rağmen, Türkiye ile İsrail arasındaki ticaretin bu ayın başında tamamen durması pek çok kişi için şok oldu.

İslamcı eğilimli Türkiye Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın 3 Mayıs’ta duyurduğu kapatma, İsrail’deki fiyatlar üzerinde baskı oluşturuyor, koşer gıdalar için önemli bir ticaret yolunu kesiyor ve Doğu Akdeniz’in her iki yakasındaki insanları etkiliyor.

İsrail’e alüminyum ve inşaat malzemeleri ticareti yapan Türk Yahudisi Rami Simon, Yahudi Telgraf Ajansı’na “Son iki haftada her şey durdu. Normal iş yapamıyoruz” dedi.

Bu kapatma, İsrail’in Gazze’de Hamas’a karşı başlattığı savaşa karşı çıkmak için herhangi bir ülkenin attığı en önemli adımlardan biri. Erdoğan, desteklediğini söylediği terör örgütü Hamas ile İsrail arasında kalıcı ateşkes sağlandığında ticaretin yeniden başlayacağını söyledi.

Bu aynı zamanda uzun süredir yakın fiziki ve ekonomik bağlara sahip olan ve yakın zamana kadar gerilimli dönemlere rağmen dayanıklı diplomatik ilişkilere sahip olan ülkelerin de büyük bir ihlalini temsil ediyor.

Türkiye, 2023 yılında İsrail’in dördüncü büyük ticaret ortağıydı ve İsrail’e milyarlarca dolarlık ihracattan sorumluydu. (İsrail, Türkiye’ye başta petrol ve sanayi malzemeleri olmak üzere çok daha az miktarda mal göndermiştir.)

Dünyanın yedinci büyük gıda üreticisi olan Türkiye, makarna ve çikolata da dahil olmak üzere İsrail’de tüketilen bazı temel gıdaların ana ihracatçısı olmuştur. İki ülkenin, Türkiye’nin güneyindeki en büyük liman olan Mersin ile Tel Aviv arasında deniz yoluyla yaklaşık 400 mil uzaklıktaki Tel Aviv’e yakınlığı, Türkiye’yi doğrudan gıda ve inşaat malzemeleri kaynağı haline getirdi.

Tel Aviv Üniversitesi’nde Türkiye-İsrail ilişkileri üzerine araştırmacı olan Türkiye doğumlu Yahudi Hai Eitan Cohen-Yanarogak, “Türkiye’nin coğrafi yakınlığı göz önüne alındığında, bir şey sipariş edebilirsiniz ve iki gün içinde elinize ulaşır” diye açıklıyor. “Dolayısıyla bu, diğer uzak destinasyonlar yerine Türkiye ile iş yapmayı tercih eden İsrailli işadamı için büyük bir artı oldu.”

İsrail pazarına hizmet vermek amacıyla Türkiye genelinde 300’ün üzerinde sertifikalı koşer fabrikası faaliyet göstermektedir. Yasaktan önce herhangi bir anda yaklaşık 20 İsrailli mashgishim – koşer sertifikalandırma kuruluşu – ziyaret ediyordu Ülke çapındaki fabrikaları kontrol etmek için, İran sınırından Ege kıyılarına kadar.

Türkiye’nin kaşrut sektörüne aşina bir kaynak, JTA’ya tüm bunların sona erdiğini ve Türk fabrika sahipleri ile İsrailli sertifika kuruluşlarının sözleşmelerini yeniden gözden geçirdiklerini söyledi. Kaynak, hassas siyasi durum nedeniyle isminin gizli kalmasını istedi.

Bazı koşer gıdaların yılda yalnızca bir veya iki kez izlenmesi gerekiyor; bu da önümüzdeki aylarda ateşkes anlaşmasına varılması halinde mevcut üretim operasyonlarının kurtarılabileceği anlamına geliyor. Ancak Ortodoks Yahudi yasalarına göre diğerleri, sürekli olmasa da daha sık denetim gerektirir. Buna, ekmek ve süt ürünlerinin tüm üretim aşamalarında Yahudi denetçilerin varlığını gerektiren Pass veya Cholov Yisrael ürünleri de dahildir.

Bu koşer standartları Haredi Ortodoks topluluklarında yaygındır ve hatta Amerikan koşer süpermarketleri bile genellikle Türkiye’de üretilen ve İsrail merkezli koşer markaları tarafından İsrail’den Amerika Birleşik Devletleri’ne ihraç edilen ürünleri stoklamaktadır. Yasak bu ürünleri de etkiliyor.

“Fiyatlar artacak” diyen Janarucak, İsrail’de özellikle domates fiyatlarına ilişkin endişe gördüğünü kaydetti. Her ne kadar İsrail en çok domates yetiştirmesiyle tanınıyor olsa da, son yıllarda Türkiye’den de büyük miktarlarda (yıllık yaklaşık 40 milyon dolar) ithalat gerçekleştirdi.

Janarucak, daha sürdürülebilir etkiler beklediğini de söyledi. “farz et ki [Israeli] Hükümet bundan şu sonucu çıkaracaktır: Sadece Türkiye’ye değil, diğer ülkelere bağımlılığımızı azaltmak için her şeyi yapmamız gerekiyor. Janarucak, “Dolayısıyla milli üretimde artış görmeyi bekliyorum” dedi.

Ancak mahsullerin her zaman artıp azaldığını ve domates kıtlığının İsrail için nispeten yönetilebilir bir sorun olduğunu söyledi. Diğer ürünler tedarik kesintilerine dayanamıyor, bu da İsrail’in daha kısa sürede daha istikrarlı tedarikçiler aramasını muhtemel kılıyor.

Janarojak, “Türkiye’nin çelik, çimento, alüminyum ve diğer inşaat malzemeleri gibi söz konusu stratejik ürünlerle geri dönmesi çok zor olacak” dedi. Bu ürünler ülke için hayati önem taşıdığından, uzun vadede radikal bir değişim görsek bile Türkiye’nin İsrail pazarına aynı şekilde dönemeyeceğini tahmin ediyorum.”

Eğer Erdoğan’ın tutumunda bir değişiklik olursa – ki bazıları bunun işaretlerinin şimdiden görülmeye başladığını söylüyor – bu, iki ülke arasındaki ilişkiler tarihinde normale dönüş anlamına gelecektir.

Türkiye ve İsrail uzun süredir yakın ekonomik ilişkiler içerisindedir. Ayrıca Türkiye 20. yüzyılda laik partiler tarafından yönetilirken, onlarca yıl boyunca büyük ölçüde olumlu diplomatik ilişkiler sürdürdüler.

İlişkiler, Erdoğan’ın 2000’li yılların başındaki yükselişinden bu yana daha çalkantılı oldu, ancak en düşük seviyelerinde bile – örneğin 2010’da İsrail’in Gazze ablukasını delmeye çalışan bir Türk gemisine İsrail’in baskın düzenlediği Mavi Marmara olayından sonra – ticaret Yüksek seviyede kaldı.

Hamas teröristlerinin İsrail’e saldırmasından bir gün önce, 6 Ekim’de diplomatik ilişkiler son yılların en yüksek seviyesindeydi. Mavi Marmara olayının ardından yaşanan zorlu sürecin ardından iki ülke arasında yeniden büyükelçi değişimi yapıldı. Erdoğan, İsrail Cumhurbaşkanı Isaac Herzog ile yaptığı görüşmelerde olumlu konuştu, hatta İsrail’e bir gezi yapmayı planlıyordu.

Ancak 7 Ekim saldırısından kısa bir süre sonra Erdoğan Hamas’a yöneldi ve grubun terörist olmadığını söyledi. Daha ziyade “kurtarıcılar” ve “mücahidler”. Kutsal savaşçı için İslami terim. Bazı analistler onun duruşunu, Erdoğan’ın Gazze ve Filistinlilere verdiği destek konusunda yüksek sesle fazla hoşgörülü olmakla suçladığı İslamcı Yeni Refah Partisi’ne yönelen muhafazakar seçmenlere hitap etme girişimi olarak yorumladı.

Mart ayında, Erdoğan’ın yerelde AKP olarak bilinen Adalet ve Kalkınma Partisi, sağcı seçmenlerin kan kaybetmesiyle son yirmi yılın en büyük kaybını yaşadı. Kısa bir süre sonra Erdoğan İsrail üzerindeki baskısını yoğunlaştırdı ve ticaret ambargosu ilan etti.

İsrailli yetkililerin geçen hafta Türkiye’ye teklifte bulunmasının ardından Duruşunu çoktan yumuşatmış olabilir. Türkiye ambargoyu hafiflettiğini yalanladı ancak önceden var olan sözleşmelerin yerine getirilebileceği üç aylık bir sürenin olacağını açıkça belirtti.

Türkiye Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan (sağda), 13 Mayıs 2024’te Ankara’daki Cumhurbaşkanlığı Külliyesi’nde düzenlenen resmi tören sırasında Yunanistan Başbakanı Kyriakos Miçotakis ile el sıkışıyor. (Türkiye Cumhurbaşkanlığı/Murat Çetinmuhurdar/Anadolu, Getty Images aracılığıyla)

Ancak Erdoğan bu hafta sonu Yunanistan Başbakanı ile yaptığı görüşmede Hamas’ın terörist bir grup olmadığı yönündeki tutumunu yineleyerek ve 1000’den fazla Hamas savaşçısının Türk hastanelerinde tedavi gördüğünü açıklayarak ilişkileri daha da gerdi. Gazze’den Türkiye’ye ne zaman ve nasıl geldiklerini açıklamadı.

Ancak ticaret yasağının kısa ömürlü olabileceğine dair hala umut ışığı var. Resmi büyükelçiler geri dönmese de alt düzey İsrailli diplomatlar bu hafta Ankara’ya döndü. Bu, Ekim ayından bu yana Türk başkentindeki ilk İsrail diplomatik varlığıdır.

Janarojak, zirvedeki söylemlere rağmen çalışmalarını sürdüren Tel Aviv Türk Kültür Merkezi’ndeki meslektaşlarından da umut gördüğünü kaydetti.

Türkiye’nin Yahudi nüfusu, siyasi ve ekonomik istikrarsızlık dönemleriyle aynı zamana denk gelen göç patlamaları nedeniyle onlarca yıldır azalıyor. Ancak bugün ülkede 10.000 ila 15.000 arasında Yahudi yaşıyor; bunların çoğu İstanbul’da, daha küçük bir topluluk ise Ege’nin liman kenti İzmir’de yaşıyor. Kalanların çoğu İsrail ile ihracatta çalışıyor.

Simon, kendisinin ve tanıdığı diğer kişilerin ürünlerini göndermek için başka ülkelere yöneldiklerini ancak bunun iletişim odaklı bir endüstri olduğunu ve yeni pazarlara girmenin zor olduğunu söyledi. Gazze ve Batı Şeria’nın Filistin bölgelerinde de alıcı sağladığını, İsrail limanlarının Türklere kapalı olması nedeniyle artık ürünlerini bu bölgelere gönderemediğini belirtti.

Simon ayrıca, Hamas ve İsrail’in şu ana kadar ateşkese ulaşamamasına rağmen umutlarını ateşkese bağladığını söyledi. Hamas kendisine sunulan ateşkes anlaşmalarının hiçbirini kabul etmedi ve yalnızca kalıcı bir ateşkesin tolere edilebileceği konusunda ısrar etti. İsrail, Hamas’ı Gazze’de iktidarda tutacak herhangi bir ateşkes fikrini reddediyor.

Simon ticaret yasağıyla ilgili olarak “Umarım önümüzdeki birkaç ay içinde Gazze’de ateşkes olduğunda bunu düşünmeye devam etmeyiz” dedi.

Şöyle ekledi: “Beş altı ay sürse bir sorunumuz olur, çok büyük bir sorun.” “O zaman İsrail’e ihracat yapamazsak pek çok kişinin hayatına farklı bir çözüm aramaya çalışacağını ve belki de sonunda Türkiye’yi terk edeceğini düşünüyorum.”